Jak wygląda wiewiórka – każdy wie. Ale dlaczego ma ciemniejszą barwę na plecach, a jaśniejszą na brzuchu? Co sprawia, że jako jedne z niewielu zwierząt potrafi schodzić głową w dół po drzewie? Dzisiaj przyjrzymy się bliżej budowie ciała tych rudych gryzoni – od szkieletu aż po kolor sierści. Jakie tajemnice kryje anatomia tych zwierząt?
Szkielet – podstawa budowy ciała
Zacznijmy od samej podstawy, czyli od szkieletu. Wiewiórki pospolite (Sciurus vulgaris) należą do tzw. wiewiórek nadrzewnych, ze względu na środowisko w którym żyją. Z tego powodu budowa ich ciała jest charakterystyczna, ponieważ mają wydłużone niektóre kości, dzięki którym kończyny (tylne i przednie łapy) też dłuższe. Jest to jedna z cech wyróżniających wiewiórki nadrzewne od innych wiewiórkowatych, np. występujących w Polsce susłów perełkowanych (Spermophilus suslicus) czy świstaków (Marmota marmota), które mają dużo krótsze kończyny.
Czaszka wiewiórki jest relatywnie duża, a na podstawie pomiarów robionych na terenie Europy i Azji wiadomo, że wymiary czaszek wiewiórek zmieniają się wraz z szerokością geograficzną – im bliżej północy, tym są mniejsze.
Kręgosłup podzielony jest na takie same odcinki jak u człowieka: szyny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i guziczny. Wiewiórka pospolita ma siedem kręgów szyjnych, a dwa pierwsze (atlas i obrotnik) pozwalają na ruchy głową, dwanaście kręgów piersiowych, sześciu kręgów lędźwiowych, od trzech do pięciu krzyżowych i aż dwadzieścia pięć kręgów ogonowych. Ogon jest najbardziej giętki u jego podstawy, tam też kręgi są najbardziej skrócone.


Zęby – charakterystyczna cecha wszystkich gryzoni
Mówiąc o anatomii wiewiórek, koniecznie trzeba wspomnieć o zębach, które są jednym z ciekawszych jej aspektów. Wiewiórki należą do gryzoni, do rzędu, do którego należą na przykład mysz domowa (Mus musculus) czy bóbr (Castor fiber). Jak sama nazwa wskazuje, gryzonie dużo gryzą, więc niezbędne im są do tego bardzo twarde i specjalnie dostosowane zęby.
Przyjrzyjmy się na początek siekaczom, czyli pierwszym zębom, odpowiednikom naszych “jedynek”. Ciekawostką jest, że zęby te gryzoniom rosną przez całe życie! Zęby te służą do rozgryzania twardych pokarmów, ale by utrzymać swoją funkcję, muszą ciągle być ostre. Nie byłoby to możliwe, gdyby ich powierzchnia była zniszczona, dlatego też zęby te się ścierają wraz z jedzeniem twardego pokarmu. Gdy siekacze zwierają się ze sobą, bardziej miękka zębina znajdująca się na tylnej powierzchni zębów ściera się, pozostawiając ostrą krawędź szkliwa przypominającą dłuto. W przypadku, gdy zęby nie ścierają się prawidłowo, może dojść do przerostu zębów, co może skutkować brakiem możliwości przyjmowania pokarmu.
Wiewiórki pospolite mają dwie pary zakrzywionych siekaczy – w szczęce (górnej części) oraz żuchwie (dolnej części). Jak już zostało wspomniane, zęby te rosną przez całe życie, a przyrost ten wynosi kilka milimetrów na tydzień. Szkliwo pokrywające siekacze jest niezwykle twarde i często ma barwę od żółtej po pomarańczową, która jest spowodowana obecnością żelaza, które dodatkowo wzmacnia zęby. Gryzonie w ogóle nie mają kłów, a w tym miejscu znajduje się przerwa, która jest nazywana diastemą. Następnie w pyszczku wiewiórki znajdują się jeden lub dwa zęby przedtrzonowe oraz trzy zęby trzonowe, które służą do rozdrabniania pokarmu. W przeciwieństwie do siekaczy, zęby przedtrzonowe i trzonowe nie rosną wiewiórkom z wiekiem i z tego powodu wygląd tych zębów może służyć do oceny wieku zwierzęcia. Wiewiórki w sumie mają od 20 do 22 zębów.


U małych wiewiórek pierwszymi wyrzynającymi się zębami są dolne siekacze, które pojawiają się, gdy te młode gryzonie mają około 3-4 tygodnie. W 5-6 tygodniu życia pojawiają się górne siekacze, następnie wychodzą zęby trzonowe i przedtrzonowe. Podobnie jak inne ssaki, wiewiórki mają zęby mleczne (dolne i górne przedtrzonowce), które im wypadają w wieku około 16 tygodni, pozostałe zęby są stałe.
Na szczególną uwagę zasługują jeszcze dolne siekacze. Dzięki specjalnemu połączeniu z mięśniami w żuchwie mogą się one rozszerzać na kształt litery V. Dzięki tej specjalnej zdolności, wiewiórki mogą lepiej chwytać pokarm zębami.
Kończyny i ogon – pozwalają na zwinne skoki
Kończyny, czyli przednie i tylne łapy wiewiórki, są przystosowane do wspinania się, biegania i sięgania pokarmu, który znajduje się często na szczytach drzew. Wiewiórki są w stanie sprawnie wspinać się po drzewach dzięki zakrzywionym twardym i ostrym pazurom, które znajdują się na wszystkich czterech łapkach. Podczas poruszania się wiewiórki opierają się na przednich łapkach, a odpychają się tylnymi, dociskając je do kory, a pazury niczym haki zaczepiają się o nierówną powierzchnię pnia. Dzięki temu również środek ciężkości znajduje się blisko pnia, a wiewiórka jest sprawnym wspinaczem.
Wiewiórki potrafią wykonywać spektakularne skoki dzięki bardzo silnym i długim tylnym kończynom oraz wydłużonemu ciału. Są też w stanie stabilnie siedzieć podczas zjadania pokarmu lub mycia cię, co również jest zasługą odpowiedniej budowy tylnych łap oraz “małemu palcowi”, który jest ułożony prostopadle względem reszty. Na spodniej części łap znajdują się poduszki, które są małe, by nie przeszkadzały podczas wspinania się. Na łapkach również znajdują się gruczoły, przez którą wydostaje się wydzielina, która pełni różne funkcje: zapachową (znaczenie terenu), ochronną poduszek, termoregulacyjną, zmniejszania tarcia podczas poruszania się i pochłaniania drgań podczas lądowania po wykonanym skoku.


Wiewiórka ma pięć długich palców na tylnej stopie oraz cztery na przedniej łapce – kciuk jest niewielki i nie ma na nim pazurka. Kiedy wiewiórka siedzi, ma możliwość używania przednich łapek do obracania i przytrzymywania pokarmu. Jedzenie może być przytrzymywane dzięki czterem palcom, małemu kciukowi oraz poduszkom pod łapkami. Przednie łapki są mniejsze oraz krótsze niż tylne.
Wiewiórki to jedne z niewielu zwierząt, które potrafią schodzić po drzewie głową do dołu. W Polsce taką zdolność posiada jeszcze jeden kręgowiec – kowalik zwyczajny (Sitta europaea). Dzięki czemu jest to możliwe? Pierwsze przystosowanie wiewiórek to wspomniane już wcześniej twarde i zakrzywione pazury, dzięki którym mogą się przyczepiać do pionowych powierzchni. Druga cecha to niezwykła elastyczność w połączeniach w kostce – między kością skokową a kością piętową. Dzięki temu gryzonie te mogą obracać swoje stopy o 180 stopni bez poruszania resztą nogi.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech wiewiórek jest ich puszysty ogon, który jest prawie tej samej długości, co reszta ciała. Od wieków zastanawiano się, do czego im służy ta część ciała, której my nie mamy. Starożytni Grecy myśleli, że daje on wiewiórkom cień w upalne dni, stąd też obecna nazwa łacińska – wiewiórka to “Sciurus”, część “skia” oznacza z greckiego cień, a “oura” oznacza ogon. W późniejszych badań jednak okazało się, że przekonanie to jest błędne, bo wiewiórki nie używają ogona do stwarzania sobie cienia w upalne dni, prędzej wolą schować się pod liśćmi. Wbrew powszechnemu przekonaniu ogon nie służy jako spadochron. Wprawdzie wspiera ruch wiewiórki podczas lotu, ale nie spełnia funkcji spadochronu. A do czego w takim razie służy wiewiórczy ogon? Pełni bardzo ważną funkcję w zimne dni oraz nocami, kiedy wiewiórki przykrywają się nim niczym kocykiem, by utrzymać temperaturę ciała i ograniczyć utratę ciepła. Ogon jest również bardzo ważny w komunikacji między wiewiórkami – po angielsku charakterystyczne machanie ogonem w celu komunikacji nazywa się tail-flicking behaviour. Pełni również niezwykle istotną funkcję podczas poruszania się: pomaga utrzymać równowagę podczas gonitw i skoków w koronach drzew.
Sierść – dzięki niej wiewiórki zwyczajowo nazywane są rudymi
Od zarania dziejów wiewiórka była gatunkiem, na który ludzie chętnie polowali, właśnie ze względu na ich cenną, gęstą i rudą sierść. Obecnie na wiewiórki już nie polujemy, ale nadal zachwycamy się ich piękną sierścią.
Kolor sierści, choć u nas w Polsce zazwyczaj rudy, może być bardzo zróżnicowany. Zmienia się w zależności od szerokości geograficznej, jak również od pory roku. Sierść może przybierać kolor od rudego lub brązowego po szary czy nawet czarny. Różne formy kolorystyczne mogą pojawiać się nawet w obrębie tego samego regionu czy nawet rodzeństwa. Plecy wiewiórek zawsze są ciemniejsze, a brzuch i wewnętrzna strona jest jednolicie biała lub kremowa. Takie ubarwienie pomaga wiewiórkom ukryć się w ich naturalnym środowisku, gdzie ciemniejsza barwa na plecach zlewa się z barwami koron drzew patrząc od góry, a jaśniejszy brzuch zlewa się z jasnością nieba, patrząc z dołu.
Różne barwy sierści zależą od obecności pigmentu we wnętrzu włosów – melaniny, która jest produkowana podczas wzrostu każdego włosa. Melanina może być brązowa lub czarna (eumelanina) lub jaśniejsza, żółto-czerwona (feomelanina). Różnice w barwie włosów i jednocześnie sierści wynikają z różnej zawartości tych właśnie pigmentów we wnętrzu włosa. Czarne (tzw. melanistyczne) i albinotyczne wiewiórki są bardzo rzadkie.

Wiewiórki zmieniają swoją sierść, czyli linieją, dwa razy w roku: wiosną (z zimowej na letnią) oraz późnym latem (z letniej na zimową). Czas linienia jest bardzo indywidualny i zależy od szerokości geograficznej, kondycji ciała, wieku i płci. Na przykład linienie samic jest zależne od wychowania potomstwa – wiewiórcza mama może mieć młode raz lub dwa razy w roku – wiosną i latem, a linienie zaczyna się dopiero, gdy młode wiewiórki dorosną. Dodatkowo, gdy osobnik jest w kiepskiej kondycji, linienie może się opóźnić. Wiosenna zmiana sierści ma miejsce między marcem a nawet czerwcem i trwa około sześć tygodni. Co ciekawe, linienie przebiega zawsze w określonej kolejności: zaczyna się od okolic nosa, oczu, policzków, uszu i łap. Następnie sierść zmienia się na ramionach, plecach i postępuje po bokach ciała i dociera do brzucha. Jesienne linienie odbywa się między wrześniem a listopadem, a jego kolejność jest zupełnie odwrotna (z wyjątkiem brzucha, na którym sierść zmieniana jest najpóźniej), czyli zaczyna się od boków i pleców, następnie łapek, a kończy na pyszczku.

Charakterystyczne pędzelki i sierść na ogonie zmieniane są tylko raz w roku – wczesną jesienią. Pędzelki na uszach pojawiają się we wrześniu i rosną aż do grudnia, dzięki czemu najbardziej okazałe i bujne są podczas najzimniejszych miesięcy zimowych, gdy mogą mieć nawet 3 cm długości, a najcieńsze lub nieobecne są latem, gdy nie są potrzebne. Sierść na ogonie nie jest jednolita – włosy są dłuższe po bokach i krótsze u nasady i na końcu.
Sierść ssaków, do których oczywiście wiewiórki też należą, składa się z kilku różnych rodzajów włosów. Włosy te dzieli się na dwie grupy: okrywowe, które są sztywne i długie na około 2 cm, oraz wełniste – krótkie, miękkie i pofalowane. Na podstawie budowy włosów okrywowych można ocenić gatunek zwierzęcia. W badaniach naukowych chętnie się to wykorzystuje przy okazji zastawiania zw. pułapek włosowych. Wbrew nazwie pułapki nic nie łapią, a jedynie zbierają sierść zwierząt. Taka pułapka ma kształt tuby, w której środku znajduje się przyklejona taśma dwustronna. Zwierzę przechodząc przez tubę ociera się o taśmę klejącą, do której przyklejają się włosy. Oczywiście zwierzę trzeba zachęcić, by do takiej pułapki weszło, dlatego do środka wkłada się pokarm. Jest to tzw. nieinwazyjna metoda badań, czyli zwierzę nawet nie ma świadomości, że są zbierane o nim dane (nie jest np. łapane). Dzięki tej metodzie można stosunkowo łatwo ocenić, jakie gatunki występują na danym terenie oraz zebraną sierść można przebadać. A co można “wyczytać” z włosów? Na przykład zawartość metali ciężkich czy hormonów świadczących o stresie zwierząt.
Wygląd, wielkość i masa ciała – średnie wartości, różnice między osobnikami
Wiewiórki mają dostosowaną budowę ciała do warunków w jakich żyją, czyli przede wszystkim lasów i zadrzewień. Kształt ciała, jego wielkość i masa mają szczególne znaczenie adaptacyjne dla wiewiórek, które większość czasu spędzają wysoko w koronach drzew i często muszą poruszać się po wiotkich gałęziach.
Parametry ciała mogą się różnić w zależności od tego, w jakim regionie dana wiewiórka żyje. Generalnie długość ciała (od końca pyszczka po koniec tułowia, bez ogona) wynosi od 18 do 33 cm. Sam ogon jest niewiele krótszy i jego długość może wynosić do 13 do 22 cm. Ucho (liczone bez tzw. pędzelków) ma około 2-3,5 cm. Długość tylnej stopy wynosi od 49 do 65 mm. Co ciekawe, w przypadku wiewiórek wartość długości stopy oraz masy ciała poddanych odpowiedniej analizie świadczy o kondycji zwierzęcia.W naszych badaniach prowadzonych w Warszawie również mierzyliśmy długości stóp wiewiórek, właśnie do oceny ich kondycji. Dorosłe wiewiórki złapanie na terenie ogrodów Muzeum Łazienki Królewskie miały tylne stopy średniej długości 54 mm (od 49 do 63 mm), a w Rezerwacie Przyrody Las Natoliński średnio 53 mm (od 51 do 59 mm).


Masa ciała wiewiórek zmienia się w zależności od pory roku i dostępności pożywienia i może wynosić od 202 do 484 gramów. Badania prowadzone w Belgii, Anglii i Niemczech wykazały, że osobniki obu płci (samce i samice) ważą mniej więcej tyle samo. Masa ciała najczęściej jest najwyższa jesienią i wczesną zimą, najniższa natomiast wczesną wiosną. Jesienne zapasy tłuszczu, które skutkują zwiększeniem masy ciała, wydają się być mniej istotne dla lasów iglastych, gdzie pokarm w postaci nasion szyszek jest dostępny przez dłuższy czas niż w lasach liściastych. Masa ciała wiewiórek zmienia się również w zależności od sezonowej dostępności pokarmu i od okresu rozrodczego (wiewiórki w trakcie godów po prostu jedzą mniej). Spadek kondycji zdrowotnej i masy ciała jest często obserwowany późną wiosną i wczesnym latem, kiedy kończą się wiewiórkom jesienne zapasy, a nowe nasiona jeszcze nie są dojrzałe. Wtedy wiewiórki jedzą pokarm taki jak pędy, pąki czy kwiaty, które nie dostarczają dużej ilości energii. Masa ciała jest szczególnie istotna dla samic, ponieważ odpowiednia ilość tłuszczu zapewnia stabilne źródło energii podczas karmienia i opieki nad młodymi. Sukces reprodukcyjny samic rośnie wraz z masą ciała i kondycją – wiewiórki cięższe dłużej żyją i mają więcej młodych.

Na podstawie przeprowadzonych przez nas badań otrzymaliśmy wyniki, które zostały opublikowane w międzynarodowym czasopiśmie naukowym Animals. Porównywaliśmy masę ciała oraz kondycję wiewiórek ze wspomnianych wcześniej dwóch terenów w Warszawie: z Łazienek Królewskich i rezerwatu przyrody Las Natoliński. Wbrew oczekiwaniom okazało się, że wiewiórki zamieszkujące rezerwat były cięższe oraz miały lepszą kondycję ciała niż wiewiórki z parku. Wiewiórki z rezerwatu Las Natoliński ważyły średnio 355 g, a wskaźnik kondycji wynosił 6,58, natomiast wiewiórki z parku Łazienki Królewskie ważyły średnio 337 g i wskaźnik kondycji wynosił 6,21. Razem z zespołem doszliśmy do wniosku, że niższa masa ciała wiewiórek zamieszkujących park może być z jednej strony spowodowana konkurencją między innymi wiewiórkami, wynikającą z dużego zagęszczenia populacji (czyli z dużej liczby wiewiórek żyjących w parku). Z drugiej strony, może być również efektem całorocznego dostępu do pokarmu,ponieważ wiewiórki są tam dokarmiane przez cały rok, w związku z czym gromadzenie tkanki tłuszczowej przed zimą nie jest tak istotne.
Podsumowanie
W artykule przyjrzeliśmy się kilku aspektom anatomii wiewiórek. Ich wydłużone ciało, sprawne i silne nogi, twarde pazury i ubarwienie sprawiają, że wysoko wśród koron drzew czują się jak ryby w wodzie. Anatomia tych zwierząt kryje jednak wciąż wiele tajemnic, które naukowcy wciąż próbują odkryć.
Autorka
mgr Agata Beliniak
Specjalistka ds. edukacji
Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie
Zdjęcia
Olga Dyżakowska
